Het verhaal van Oscar Schindler is de meeste van ons wel bekend. Hij was een Duitse held die ten tijde van de Tweede Wereldoorlog 1200 joden heeft gered van de dood. Het noemenswaardige verhaal van Aristides de Sousa Mendes is jammer genoeg wat minder bekend. De Portugese diplomaat De Sousa Mendes heeft tijdens de Tweede Wereldoorlog 12.000 joden en 18.000 verzetstrijders gered van de dood. De Sousa Mendes heeft altijd naar zuiver geweten gehandeld, maar helaas is hij een eenzame dood gestorven, zonder status en zonder erkenning voor zijn heldhaftige optreden.
Aristides de Sousa Mendes werd geboren op 9 juli 1885 in Portugal. Hij was een nakomeling van een zeer aristocratische katholieke familie. Samen met zijn tweelingbroer César studeerde hij rechten aan de universiteit van Coimbra. In 1908 trouwde hij met zijn jeugdliefde Maria Angelina, zij kregen 14 kinderen. Kort na zijn huwelijk begon hij een carrière als diplomaat onder het regime van de Portugese dictator Salazar. Als diplomaat diende hij in Zanzibar, Kenia, Brazilie, Amerika, België en Frankrijk. Aan het eind van de jaren dertig woonden De Sousa Mendes en zijn gezin in Bordeaux te Frankrijk. In Bordeaux was hij werkzaam als vertegenwoordiger van Portugal (consul) op het moment dat de nazi’s Frankrijk binnenvielen. Als consul was hij verantwoordelijk voor het verstrekken en verlengen van paspoorten van Portugese burgers in Frankrijk. Ook was hij verantwoordelijk voor het verstrekken van visa aan niet Portugezen om Portugal te kunnen betreden.
De diplomaat Sousa Mendes verstrekt als consul dertigduizend visa aan Joden, verzetstrijders en politieke vluchtelingen
Ondanks dat Portugal neutraal was tijdens de Tweede Wereldoorlog, volgde de Portugese dictator Salazar het bevel op van Adolf Hitler, omdat hij dezelfde communistische ideologieën had. Hitler verbood Portugal en Spanje om joden toe te laten, via een telegram maakte Salazar dit kenbaar aan De Sousa Mendes. In juni 1940 had Spanje zijn positie van “neutraal” veranderd in “niet-belligerent” (dit betekent niet deelnemend aan de oorlog maar wel steunbetuigend aan de nazi), waardoor Portugal onder druk kwam te staan om een positie in te nemen.
Een zeer goede vriend van De Sousa Mendes was rabbijn Kruger. Omdat De Sousa Mendes in de functie van consul visa kon verschaffen, bood hij zijn beste vriend Kruger en zijn gezin een visum aan, zodat ze via Spanje naar Portugal konden gaan. Kruger sloeg het aanbod af, omdat hij het land niet wou verlaten zonder zijn naaste lotgenoten.
De Sousa Mendes was een getrouwd man en vader van veertien kinderen, hij had heel wat te verliezen! Na twee nachten en drie dagen kwam hij tot de conclusie, dat hij vanuit humanitair oogpunt, zoveel mogelijk visa moest verstrekken aan mensen die het nodig hadden. Deze operatie voerde hij uit met zijn vrouw, twee zonen, zijn goede vriend rabbijn Kruger en wat vluchtelingen. Zijn andere twaalf kinderen had hij uit veiligheid teruggestuurd naar Portugal.
Vanaf 16 juni tot en met 8 juli 1940 verstrekten ze in een rap tempo heel veel visa aan diegenen die het nodig hadden. Diegenen die geen paspoort hadden, die kregen een visum op papier. Eén visum dekte af en toe meerdere mensen uit één gezin. De visa werden verstrekt vanuit Bordeaux en Bayonne. Heel veel joden en verzetstrijders uit Nederland, België, Luxemburg, Frankrijk en Oostenrijk maakten hier gebruik van. De leden van het Belgische en Poolse kabinet en de leden van het Luxemburgse en Oostenrijkse koningshuis maakten hier ook gebruik van.
Op een gegeven moment begon de Portugese dictator Salazar lucht te krijgen van deze actie. Na het oversteken van de grens van Portugal kon Salazar de joden en de politieke vluchtelingen het land niet meer uitzetten, omdat dit tegen de Portugese grondwet was. Salazar deed er daarom alles aan om ze het land uit te houden.
Op 24 juni 1940 stuurde Salazar een telegram aan De Sousa Mendes, waarin hij hem verzocht zich direct bij hem te melden in Lissabon. Salazar nam vervolgens telefonisch contact op met de douane in Spanje om ervoor te zorgen dat visa met de handtekening van De Sousa Mendes afgewezen werden.
Bij een grensovergang in Spanje strandde op 23 juni 1940 een groep van tienduizend joden en verzetstrijders. De Sousa Mendes werd hiervan op de hoogte gebracht en reed met zijn chauffeur en zoon naar de vluchtelingen toe. Op veilige afstand van de douanebeambten zwaaide hij naar de vluchtelingen. Hij gebaarde hen om hem te volgen. Al die 10.000 mensen liepen achter zijn zwarte limousine aan naar een grensovergang, waarvan De Sousa Mendes zeker wist dat er geen telefoons waren, zodat ze zonder problemen de overgang konden maken naar Portugal via Spanje.
De Sousa Mendes meldt zich bij de Portugese dictator Salazar
Op 8 juli 1940 meldde De Sousa Mendes zich bij Salazar. Door Salazar werd hij uitgemaakt voor incompetent en zwakzinnig. Zijn diploma’s en rijbewijs werden van hem afgenomen. Ook namen ze zijn registratienummer af, zodat hij nooit meer aan de bak zou komen of een uitkering zou krijgen. Dictator Salazar verbood de Portugezen om naar De Sousa Mendes en zijn gezin om te kijken. Terwijl hij een alom gerespecteerde jurist en diplomaat was, zagen zijn oud-collega's en vrienden hem niet meer zitten. Er waren ook familieleden die zich van hem distantieerden. Toen een Joodse stichting in Portugal erachter kwam onder wat voor erbarmelijke omstandigheden De Sousa Mendes en zijn gezin leefden, begonnen ze hen te onderhouden. Dertien kinderen van De Sousa Mendes verlieten het land, om elders een beter bestaan op te bouwen. Zijn vrouw Maria Angelina overleed in 1948. Op 3 april 1954 overleed Aristides De Sousa Mendes, statusloos in armoede en als persona non grata.
De erkenning en onderscheidingen na de dood van oorlogsheld De Sousa Mendes
Na de dood van De Sousa Mendes hebben zijn kinderen, kleinkinderen, de vluchtelingen en de nakomelingen daarvan, alles gedaan om zijn naam te zuiveren.
In 1966 werd De Sousa Mendes geëerd en onderscheiden door de Israëlische overheid. In 1987 werd het heldhaftig handelen van De Sousa Mendes door de Amerikaanse overheid erkend. Pas In 1988 werd De Sousa Mendes postuum geëerd door de Portugese Staat onder staande ovatie. In 2007 plaatste het Portugese volk hem op de derde plaats, op de lijst van de “Grootste Portugees Allertijden”.
Een citaat van de bijzondere Aristides De Sousa Mendes
"Prefiro estar com Deus contra os homens que com os homens contra Deus". Vertaling: “Ik sta liever met God tegen de mensheid, dan met de mensheid tegen God”.
