'Fin de siècle' is de tijd van blijdschap door de toegenomen welvaart en geloof in een betere toekomst. Maar ook de tijd van angst voor wat komen gaat, fascinatie voor verval, dood en weltschmerz. Op literair gebied kenmerkte deze periode zich door de opkomst van het naturalisme, een stroming met een wetenschappelijke benadering. In 1889 bracht schrijver Louis Couperus zijn debuutroman uit, Eline Vere. Niet meer dan een jaar later was de schrijver klaar met het schrijven van ‘Noodlot’, zijn tweede roman. Beide naturalistisch, maar in hoeverre komen de naturalistische kenmerken naar voren in de romans?
Om dit artikel beter te begrijpen zal ik eerst uitleggen wat het naturalisme is en aan welke kenmerken een naturalistische roman moet voldoen. Het naturalisme is een literaire stroming waarin een wetenschappelijke benadering centraal staat. Het is een onderdeel van het realisme en een reactie op de romantiek. Een naturalistische roman moet aan de meeste van in totaal zeven kenmerken voldoen. Een van de belangrijkste kenmerken die in vrijwel alle naturalistische romans voorkomt, is dat de hoofdpersoon een erg nerveus, zwak en vaak ziek persoon is. Een tweede kenmerk is dat het plot kan worden aangeduid als de geschiedenis van een ontnuchtering. Ofwel er liggen twee wegen open als ze de slag tussen ideaal en realiteit verloren hebben, ze kunnen kiezen tussen het leven in ongeluk of zelfmoord. Aan ander kenmerk is dat de hoofdpersonage niet zelf schuldig is aan zijn daden. Het handelen is het product van bepaalde omstandigheden, ook wel het determinisme genoemd. Bijvoorbeeld erfelijkheid of het milieu waarin ze wonen. Twee andere typische kenmerken zijn belangstelling voor seksualiteit en kritiek op de maatschappij. Ook is het taalgebruik erg belangrijk. De dialoog moet zo natuurgetrouw mogelijk zijn. En als laatste is er in plaats van een auctoriale verteller, een personale verteller. Deze zeven kenmerken ga ik toetsen in de boeken Eline Vere en Noodlot.
Inhoud van Eline Vere en Noodlot
Maar eerst zal ik de inhoud van Eline Vere en Noodlot beschrijven. Eline Vere gaat over Eline, een meisje van 23 dat bij haar zus Betsy en zwager Henk woont. Ondanks dat er vaak mensen over de langskomen voor soirees en diners en dat ook Betsy en zij vaak uitgaan, voelt Eline zich eenzaam en ongelukkig. Dan wordt ze verliefd, eerst op de artiest Fabrice en daarna op Otto van Erlevoort. Eline verlooft zich met Otto en dan voelt ze zich een tijd erg gelukkig. Maar omdat ze zich geen raad weet met haar gevoelens, verbreekt ze de verloving. Daarna wordt zij weer erg ongelukkig en vlucht dan in de nacht weg. Eline eindigt bij haar oom Daniël waarmee zij een tijdje gaat reizen. In Brussel ontmoet ze St. Clare, een Amerikaanse vriend van haar neef Vincent. St. Clare vraagt haar ten huwelijk, daar geeft Eline geen antwoord op. Eenmaal teruggekomen in Den Haag wordt Eline weer erg ongelukkig en neemt een overdosis morfine.
Noodlot gaat over twee geliefden Frank en Eve
Noodlot gaat over de twee geliefden Frank en Eve. Frank's vriend Bertie speelt ook een grote rol. Bertie probeert namelijk de liefde tussen de twee te saboteren. Hij is namelijk bang dat Frank, die Bertie onderdak heeft gegeven, geen aandacht meer voor hem heeft. Later komen Frank en Eve elkaar weer tegen in Scheveningen en dan wordt duidelijk dat Bertie hun heeft gesaboteerd. Wanneer Frank daarachter komt slaat hij Bertie dood en belandt in de gevangenis. Als Frank zijn straf heeft uitgezeten, wil Eve niet meer met hem trouwen omdat zij bang is dat hij haar ook zal vermoorden. Als Eve het flesje vergif ziet dat Frank heeft meegenomen wil zij dat kapot gooien. Het flesje gaat niet kapot, dan besluiten ze het vergif samen op te drinken. Ze sterven in elkaars armen.
Eline Vere is de hoofdpersoon Eline erg zwak
In Eline Vere is de hoofdpersoon Eline erg zwak, nerveus en snel verveeld. De roman begint zelfs met een gesprek dat Eline niet kon komen omdat ze weer aan nervositeit leed. Maar daar kan Eline niks aan doen. Zij dankt haar zwakke nerveuze gestel aan haar genen. Om dat determinisme nog wat kracht bij te zetten, houdt Vincent in het boek ook nog een speech waarin hij letterlijk zegt dat niemand een vrije wil heeft. Het boek is niet zo heel erg maatschappij kritisch alhoewel er in het boek wel een grote tegenstelling is tussen de Horze en Den Haag. Eline gaat in het boek vaak naar de Horze om tot rust te komen in de natuur. In de Horze voelt zij zich altijd erg gelukkig terwijl zij zich in Den Haag altijd erg ongelukkig voelt. Het taalgebruik in Eline Vere is erg natuurgetrouw. De tocht die Eline 's nachts door de storm maakt terwijl zij vlucht, is ook werkelijk in Den Haag te maken. Alle straatnamen bestaan ook werkelijk. Daarnaast bestaan de muziek en opera's ook echt, bijvoorbeeld de opera 'Le Tribut de Zamora'. Ook bestaat Bucchi, van de Bucchi waaier die zij krijgt. De vertelwijze is meervoudig personaal, van meerdere personages kom je hun gedachten te weten. Als laatste pleegt Eline zelfmoord door middel van een overdosis morfine, wat overeenkomt met het tweede kenmerk.
In Noodlot is Frank de verveelde hoofdpersoon
In Noodlot is Frank de verveelde hoofdpersoon. Hij is verveeld geraakt in zijn dure huis maar vindt Bertie erg vermakelijk. Ook is er sprake van ontnuchtering. De liefde tussen Frank en Eve wordt door Bertie verstoord, Frank vermoord Bertie en uiteindelijk plegen Frank en Eve zelfmoord. In het verhaal wordt meerdere keren genoemd dat Bertie er niks aan kan doen dat hij is zoals hij is. Zo staat er letterlijk dat alles werk der omstandigheden was en dat een mens niet alles gedaan kon hebben uit vrije wil. Ook wanneer Frank en Eve weer samenkomen en wanneer het flesje niet stukgaat is er duidelijk sprake van determinisme. De vertelwijze in Noodlot is meervoudig personaal en de dialoog is erg natuurgetrouw. Er is ook duidelijk sprake van kritiek op de maatschappij. Frank behoort tot de bourgeoisie maar verveelt zich mateloos zonder Bertie die niet uit de bourgeoisie komt. Daaruit blijkt dat de rijke burgerij ook niet geweldig is.
Belangstelling voor seksualiteit
In beide boeken komen alle kenmerken aan bod op één kenmerk na. Dat is de belangstelling voor seksualiteit. In beide boeken is daar geen sprake van. Dat kan komen doordat het in de periode van voor 1900 toch nog taboe was. Alhoewel het naturalisme gewoonlijk is dat taboes doorbroken worden. Het is mogelijk dat Couperus daar niet over wou schrijven omdat hij homoseksueel was en bang was dat hij zich zou verraden. Maar bij beide boeken komen dus evenveel naturalistische kenmerken naar voren. Hoewel er in Noodlot iets meer aandacht wordt besteed aan het ontbreken van een vrije wil ofwel het determinisme. Maar dat is logisch aangezien het boek Noodlot heet.
~Kimberly van Breugelen
