Het geheim van Europa: uitzicht op welvarend samenleven van volkeren

De vochtige weeë lucht valt op me bij het uitstappen op Kennedy Airport. Het effect is bekend maar dat verdwijnt geheel bij de echte schok van die dag: New Yorkse krantenkoppen schreeuwen dat Freddy Heineken is ontvoerd. Ik realiseer me dat in de VS de status van Heineken, als de persoon achter het premium import bier, veel groter is dan thuis. De ontvoering in november 1983 roept nog jaren vragen op, totdat Heineken in 1992 voor een nog grotere verrassing zorgt: hij publiceert 'Eurotopia': een kaart van de 'Verenigde Staten van Europa', met 75 volkeren van maximaal 10 miljoen zielen.

1.       Wat is Europa?

1.1.Europa – een continent

Als de natuur zoveel te bieden heeft als in ons werelddeel, trekt dat van heinde en ver mensen aan. Eeuwenlang werden Europese, Aziatische en Indische volkeren aangetrokken door het vriendelijke klimaat en de rijke natuur. Ze betoonden hun dankbaarheid aan de natuur in magische religies, ceremonies en heiligdommen. Sinds het begin van onze jaartelling kwam het christendom daarvoor in de plaats, met in Rome de Paus, kathedralen in grote steden en in dienst van de Kerk staand vakmanschap en kunst.

1.2.Europa – een prooi

Twee keer dreigde Europa onder de voet te worden gelopen door de Islam, eerst via Spanje, later via de Balkan. In de Slag bij Poitiers (733) weerstond Hofmeier Karel Martel de Moorse legers. Eeuwen daarna maakte de Slag om Wenen (1683) een eind aan de expansie van de Ottomanen in Europa. De 'Heilige Alliantie' (1684) waarbij de Europese machten hun rivaliteit achter zich lieten om gezamenlijk de Ottomanen te weerstaan, kreeg de zegen van de Paus.

Het continent Europa	Karel Martel, Beeldengalerij Ch. de Versaille	Grootvizier I. Pasha, Beleg van Wenen, 1629. tekening Sebald Beham, Boymans van Beuningen

2.       Het vrije Europa

2.1.Dominante stromingen en vernieuwing

In 1517 had Maarten Luther de moed om te protesteren tegen de kerkeijke dominantie. Zijn manifest met 17 ernstige bezwaren legde de basis voor de Reformatie, waardoor filosofie en wetenschap zich bevrijdden van de Kerk. Enkele jaren daarvoor, in 1492, ontdekte Columbus Amerika, waarna de Europeanen uitzwermden over de wereld. Nederlanders, Fransen en Engelsen stichtten koloniale rijken die de gehele wereld omspanden. Europa ontdekte de wiskunde, de natuurwetten en de kosmos; wetenschappers en kunstenaars bereisden het gehele continent, nieuwe ideeën en vrije mensen waren overal welkom.

2.2.Verlichting en het Vooruitgangsgeloof

Na het afschudden van de beperkingen van het geloof werd Europa het continent van de rede en het gezond verstand: vanaf de 17^e eeuw zochten filosofen en theologen in het rationele denken naar een nieuwe basis voor leven en zingeving. De boekdrukkunst versnelde het verspreiden van ideeën, die letterlijk en figuurlijk 'verlichting' brachten. Alle Europese volkeren deelden mee in de explosie van welvaart, kunst en technische vooruitgang. Het idee ontstond, dat samenlevingen vooruitgang kennen: het vooruitgangsgeloof brak radicaal met de religieuze principes die het denken en leven hadden bepaald.

2.3.Romantiek en revolutie

Vooruitgang heeft baat bij ieders inzet en in elke mens schuilt een uniek talent maar waarom zou iedereen dat talent in dienst van de vooruitgang moeten aanwenden? Romantici binden -tot op de dag van vandaag- de strijd aan met het voor hen dwingende vooruitgangsgeloof. De opvoeding van kinderen richt zich op het authentieke en 'het gevoel'. Niet de technische vooruitgang is onze toekomst maar het herstel van vertrouwde verbindingen, het nationale erfgoed, het milieu, de natuur en de strijd tegen elitaire structuren. Kunstenaars ondervinden vooral waardering voor hun inspiratie en creativiteit en iedereen heeft recht op een eigen waarheid. Wat in de Franse Revolutie begon leeft voort in de protestbewegingen van de jaren zestig en in de milieu- en klimaatdiscussies van nu.

3.       De last van Europese wereldrijken

3.1.Imperiale macht

Europa is ooit het continet van Rome geweest, toen van Madrid en daarna van Wenen. Vervolgens betwistten Berlijn en Parijs zonder op te houden elkaar de macht. Drie keer grepen ze elkaar naar de keel, drie keer bezegelde Engeland, met de VS en tenslotte ook Rusland, de vrede. Daarin zouden mensenrechten, democratie, vrije internationale handel en internationaal recht definitief in de plaats treden van betwistbare invloedsferen. Na de verwoesting van de Tweede Wereldoorlog riep Winston Churchill in een epische rede In Zürich (19 september 1946) de Europeanen op om een historisch besluit te nemen tot oprichting van een' Verenigde Staten van Europa'.

3.2.Het kleine Europa

De VN, als het internationale raamwerk voor vrede werd in 1945 opgericht. Europa kwam er bovenop: eerst werd Marshallhulp gezamenlijk georganiseerd (1947), kort daarop werd de oorlogsindustrie van Frankrijk en Duitsland onder gezamenlijk Europees bestuur gesteld (de Europese Gemeenschap voor Kolen en Staal, 1951) en vervolgens kon Europa beginnen aan een Europese Economische Gemeenschap (EEG, 1958). Veel Europese politici ervoeren de herwonnen stabiliteit na de Tweede Wereldoorlog als aansporing om de vooroorlogse posities in de wereld weer in te nemen. Het verarmde Nederland stuurde troepen naar Indonesië, België naar de Kongo, Franrijk naar Algerije en Engeland naar Rhodesië en dit zijn maar enkele voorbeelden van pogingen om historische invloedsferen te herwinnen. Dit alles miskende de veranderingen in de wereldorde. Weliswaar groeide de interne handel in Europa uit tot het grootste handelsblok ter wereld maar de Europese grootmachten van weleer verloren definitief hun internationaal-politieke positie; alleen als gezamenlijk economisch project kan Europa van betekenis zijn op het wereldtoneel.

Churchill, Zurich; Berner Zeitung 1946	Marshall Plan	Europa – een utopia? 75 volkeren

4.       De betekenis van Europa voor de wereld en zijn burgers

4.1.Ruimte voor ideeën en vernieuwing

De rijke tradities als de Verlichting en de Romantiek die Europa heeft voortgebracht, leven voort tot op de dag van vandaag en uit de Europese smeltkroes zullen ongetwijfeld weer waardevolle visies voortkomen. Gestimuleerd door democratische en technologische ontwikkelingen leeft binnen Europa de vrije uitwisseling van steeds nieuwe gedachten krachtig voort. Daardoor beschikt Europa -met de VS- over een duurzaam potentieel voor vernieuwing, al ziet het er naar uit dat Europa ook op dat gebied in de komende jaren meer concurrentie zal ondervinden.

4.2.Europa – te groot voor de burger

Geen Europeaan wil een dynastiek Europa terug, dat grotere, opkomende machten zou willen uitdagen. Tegelijkertijd is Europa voor de burger geen gemeenschappelijk verhaal over het verleden, zoals de VS dat kennen. Evenmin wordt de burger warm van enthousiasme over de indrukwekkende fondsen die Europa uit de bijdragen van de lidstaten reserveert voor onderzoek en innovatie. Overdracht van bevoegdheid aan Europa weegt mogelijk nog zwaarder. Europa roept weerstand op maar de voordelen van Europa worden als vanzelfsprekend aangenomen. Zo kunnen gemakzuchtige elites niet zomaar toegeven aan nationalisme (Griekenland), Europees recht roept economisch machtsmisbruik tot de orde en ook al zouden sommige Islamitische stromingen het nog wel eens willen proberen, Europa is veilig. Om dat te bereiken waren Europese bevoegdheden nodig.

5.       Komt het nog goed met Europa?

5.1.Welvaart en veiligheid

In de kern is Europa een economisch project, dat z'n betekenis ontleent aan steeds verder gaande globalisering. De maatschappelijke ontwikkeling is daaraan tegengesteld: politiek, of het nu de nationale of de Europese is, staat ver van de burger af. Overal in Europa zijn daarom decentralisatiebewegingen gaande, bijvoorbeeld op het gebied van zorg, onderwijs, natuurbeheer, politietaken, sociaal beleid en ruimtelijke ordening. Deze dichtbij huis-onderwerpen zijn betaalbaar en afhankelijk van technologische vernieuwing, die het rijke Europa in ruime mate opbrengt (robotica, nieuwe materialen, automatisering, biologische landbouw, bouwtechniek). Enkele daarvan vragen grote investeringen en Europese samenwerking, zoals energie, milieu, transport en fundamenteel onderzoek. Deze taakverdeling heeft gewerkt en is onze inzet nog voor vele jaren waard.

5.2.Naar een Europa op maat

Dat Europa werkt is allerminst vanzelfsprekend. Onderlinge na-ijver tussen grote landen zet steeds een rem op verdere ontwikkeling. Dat was ook het idee van Freddy Heineken, groot voorstander van een sterk Europa. Bij de ondertekening van het Verdrag van Maastricht (1992), liet hij, als marketing man in hart en nieren, zien hoe het zou kunnen: Europa is een geheel van oorspronkelijk 75 volkeren, Nederland bijvoorbeeld heeft er twee, in 'Holland' en 'IJsselland', Limburg hoort bij Vlaanderen. Of het er ooit van komt is twijfelachtig maar Europa's grote kracht, het innovatieve vermogen, vereist een sociaal aanvaarbare maatvoering, die tegelijkertijd duurzame mondiale slagkracht aan burgers en bedrijven verleent. Dit vereist een lang proces, waarbij noch blinde afkeer noch romantisch idealisme helpen.

H. L. Wesseling, "Europa’s koloniale eeuw. De koloniale rijken in de negentiende eeuw, 1815-1919", Amsterdam, 2003.
A.H. Heineken, "The United States of Europe (a Eurotopia?)"; Amsterdamse Stichting voor Historische Wetenschap, 1992.