Het milieu dat schadelijk was voor de mens (deel I)

Dat de mens en het milieu een hechte relatie hebben beseffen ‘we’ sinds ons bestaan. Dat die relatie problematisch is, worden we tegenwoordig hard mee geconfronteerd. Velen menen dat mensen schadelijk zijn voor het milieu. Veel mensen beseffen niet dat het ooit andersom was. De directe fysieke omgeving kon tot in de negentiende eeuw zeer besmettelijk worden gezien.  Deze serie brengt u op ontdekkingstocht door negentiende-eeuws Californië, malariagevoelig Italië, koloniaal Batavia en u gaat mee met artsen van de Britse East-India Company. Als u na de tocht kritischer kijkt naar milieubescherming, is de opzet geslaagd.

Ziektes die voortkwamen uit het milieu werden zozeer gevreesd dat ze een rol kregen tot in het intellectuele milieu. De Italiaan Celli verbond bijvoorbeeld de omgang van landbouw met miasmen (de gevaarlijke dampen waaraan men ziektes verbond) met de geschiedenis van Rome. Hij schreef dat tijdens het hoogtepunt van het Romeinse Rijk de stad Rome door drainage van moerassen ziektes succesvol wist in te dammen, terwijl vanaf de late Middeleeuwen door gebrekkige waterwerken de stad werd geteisterd door ziekten.[1] De socialist August Bebel fantaseerde van een toekomst waarin voedsel scheikundig werd samengesteld, zodat mensen in de gezondere droge woestijnen konden wonen, weg van de vochtige valleien en besmettelijke moerassen.[2] Miasmen speelden met andere woorden een behoorlijke rol in het verleden. Dit artikel brengt u op ontdekkingstocht door negentiende-eeuws Californië, malariagevoelig Italië, koloniaal Batavia en reist u mee met een aantal artsen van de Britse East-India Company, om u aan te tonen dat het milieu niet altijd heilzaam werd gezien.

Een waar paradijs

Al vóór de Amerikaanse bezetting werd Californië gezien als een waar paradijs. Dat heeft niet enkel te maken met haar vruchtbare bodem.[3] Volgens wetenschappers was het warme en droge klimaat van Californië namelijk in staat was mensen te genezen van “pulmonary tuberculosis” (de tering). Ze schreven het klimaat aldaar allerlei wonderlijke eigenschappen De euforie ging verder dan wetenschappelijke polemiek. Er ontstond zelfs een heuse reclamestrijd tussen Zuid-Californische steden, om zoveel mogelijk migranten te trekken.[4] In het fragment hieronder legt een arts uit waarom en op welke manier dit klimaat zo gezond was.

"The general health of the community is, I believe, of a higher character than in any other part of the Union; the complexion here generally assumes that ruddy tint which is considered, and I think justly, as the most unequivocal sign of a high state of health in individuals of the Anglo-Saxon race. A residence of a few months in the country is almost always accompanied by a marked increase in weight, and there can be no doubt but that the climate is conducive in fertility in the female. Al though I may expose myself to the charge of enthusiasm as regards the climate of this country, yet I am but expressing my candid opinion when I state that I believe California will be found more conducive to the highest physical and intellectual development of the Anglo-Saxon race, than any other part of the globe."[5]

Dit fragment toont aan dat men in die tijd heel anders met gezondheid omging dan nu. Gewichtstoename werd bijvoorbeeld als gezond ervaren. Bovendien was het warme klimaat niet alleen in staat vrouwen vruchtbaarder te maken, maar was ze zelfs heilzaam voor het Angelsaksische ras.  Hieronder wordt een vergelijking gemaakt met Italië, een land dat al beroemd was als het gezondste land van Europa:

"The climate of California, on the whole, resembles that of Italy, but without the unpleasant peculiar- ities of the Italian climate, whose chief injurious effect is to indispose the people of labor of hand or brain. The dolce far niente of the Southern Italian is unknown in California…. The climate is everywhere most kindly to little children, which perhaps is one of its best tests. One cannot travel anywhere in California without noticing that the forms of the women who have lived some years here are more full and robust than with us; while the children are universally chubby, fat, and red-cheeked. I do not remember seeing anywhere in the State a single weakly or what the Yankees call "peaked" looking child. All animals fatten easily here, and the horses are commonly so fleshy that they would be thought unfit to drive or ride in the East."[6]

Besmettingstheorieën

Het idee dat een gebied goed kon zijn voor je gezondheid komt voort uit toen gangbare  besmettingstheorieën. De ziekmakende bacil was nog onbekend, want Louis Pasteur en Robert Koch moesten hun ontdekking nog doen. In plaats daarvan dachten artsen in de achttiende en negentiende eeuw dat mensen ziek werden door hun leefomgeving.[7] Ze dachten dat rottingsprocessen van organische materialen (uitwerpselen, karkassen of rottend hout bijvoorbeeld) de roemruchte miasmen zouden vormen. Het rottingsproces kon worden versterkt als er in de omgeving een overdaad was aan planten en vocht.[8] Moerassen en meersen waren zodoende de meest controversiële landschapstypen in de achttiende en negentiende eeuw.  Weersverschijnselen hadden ook een grote rol in besmettingstheorieën. Neerslag, wind, luchtdruk, zonneschijn en temperatuur waren volgens de theorieën in staat om de kwalijke stanken te verspreiden danwel te verdrijven.[9] Kou, mist, winderigheid en temperatuuruitersten werden zonder uitzondering als kwalijk ervaren. Veel migranten streken daarom neer in het droge en warme zuiden. De kust werd wegens de kou liever gemeden.

Een rotte plek in het paradijs

Één regio uit Californië werd echter berucht: de Central Valley.[10] Dat was een moerassig gebied dat onder migranten populair was omwille van de vele landbouw- en mijnbouwmogelijkheden. Majoor Wm. McPherson, van de H.H. Bancroft and Company, beweerde (citaat hieronder) echter in 1874 dat rottende materialen onder de grond (veen) verantwoordelijk waren voor het doorgeven van koortsen. De wind zou vervolgens de kwalijke dampen uit de vallei meenemen en veel mensen de dood in hebben gejaagd.[11]

"Of paramount concern to the immigrant, is the healthfulness of the place which is to be the locality of his future labors and the home for him- self and family. What, to him, are fair fields and flowering meadows, buried in the tropical growth of fertile soils and tropical sun, if they generate fever-producing miasma and surcharged vapor? What are soft and perfumed breezes, if they waft the seeds of pestilence and death? …. It is well known that some of the richest portions of the Great West are so fruitful of the causes of disease as almost to preclude settlement, especially by Americans."

De ziekte die aan deze dampen werd verbonden werd in 1709 door de Italiaanse arts Torti “malaria” genoemd (letterlijk: “slechte lucht”). De connectie met de mug werd toen nog niet gemaakt.[12] Al snel wierp het malariagevaar een schaduw over de hypergezonde reputatie van de staat. Het gevaar was zo groot dat de risico’s van het gebied werden erkend door militaire ziekenboegen.[13] Malaria vormde vooral voor boeren een groot obstakel. Enerzijds moest de landbouwgrond geïrrigeerd worden voor de vruchtbaarheid van de grond, maar het slib dat werd meegenomen was erg gevaarlijk wegens de miasmen. Droge landen waren zodoende veel gezonder, maar waren dan weer minder geschikt voor landbouw. De meeste nieuwe velden en dorpen werden uiteindelijk toch hogerop gemaakt, terwijl de lagergelegen gebieden geschikter waren voor landbouw.[14]

In het volgende deel gaat de tocht verder naar Italië en koloniaal Batavia. Bovendien gaan we op stage bij artsen van de Britse East-India Company. Daar zien we hoe een stad in gevaar komt door malaria en hoe dokters dachten over besmetting en landschapsinrichting.

-HARRISON, Mark, “The medicine of warm climates” en “Exotics and antiseptics” in: HARRISON, Mark, Medicine in an Age of Commerce and Empire. Britain and Its Tropical Colonies 1660-1830, Oxford, Oxford University Press