Gewichtstoename en overgewicht ontstaan door een langdurige onevenwichtigheid in de energiebalans (de Vries, Bakker, Overbeek, Boer, Hopman-Rock, 2005). In simpele woorden: overgewicht ontstaat wanneer er meer energie ingenomen dan verbrand wordt. Er zijn een aantal factoren die invloed hebben op deze energie-inname of energieverbranding. De belangrijkste hiervan worden in dit artikel toegelicht.
Omgevingsfactoren
Omgevingsfactoren worden gezien als de belangrijkste oorzaak de snelle groei van overgewicht in de afgelopen jaren (Renders, Seidell, Mechelen & Hirasing, 2004). We leven in een omgeving waarin het erg makkelijk is om te veel energie in te nemen en weinig te bewegen, een zogeheten obesogene omgeving.
Vroeger was voedsel schaars en moest men moeite doen en lichamelijke inspanning verrichten om er aan te komen. Tegenwoordig is er een enorm voedingsaanbod met (relatief) goedkope ongezonde voeding. Naast dat het aanbod van ongezond eten groot is, wordt er ook veel reclame voor gemaakt waardoor de verleiding om veel te eten vergroot wordt. Vooral rond etenstijd maken adverteerders van voedingswaren en fastfoodketens extra reclame op televisie voor hun ongezonde producten.
Er wordt tegenwoordig ook onregelmatiger gegeten dan vroeger. Door de drukte en hectiek binnen de moderne samenleving met werkende ouders is er vaak weinig tijd om te koken en worden er vaker dan vroeger kant-en-klaarmaaltijden genuttigd. Wat porties betreft eten kinderen nog steeds evenveel als een aantal jaren terug. Het enige verschil is wel dat kinderen
tegenwoordig veel vetter en zoeter eten en hierdoor meer calorieën binnenkrijgen (Hirasing & Gouwerok, 2007).
Naast de stijging van energieinname, is er ook een daling van energieverbranding te zien. We bewegen veel minder dan vroeger. Er wordt steeds meer gebruik gemaakt van het openbaar vervoer of de auto in plaats van te lopen of fietsen. In de ideale wereld zou deze afname van beweging gecompenseerd moeten worden met andere sportactiviteiten om de energiebalans in evenwicht te houden, maar dit gebeurt niet genoeg.
Een ander belangrijk punt is de rol van de ouders. Kinderen staan er om bekend het gedrag van hun ouders (onbewust) te kopiëren. Wanneer een kind ziet dat mama of papa lui op de bank hangt met een zak chips, dan duurt het niet lang voordat het gedrag overgenomen wordt. Ook als de ouders niet sporten of overal met de auto heengaan, dan blijft dit hangen bij een kind. Het is dus de taak aan de ouders om het goede voorbeeld te geven en hun eigen slechte gedrag af te leren. De computer en televisie zijn erg verleidelijk voor kinderen. Naast dat kinderen veel meer snacken dan normaal wanneer zij televisie kijken kan er ook slecht voorbeeldgedrag aanwezig zijn op televisie. In diverse tekenfilms zijn er diverse dikke karakters die grappig en aantrekkelijk zijn gemaakt en die kinderen laten lachen zoals Garfield, de dikke, luie kat die stapels lasagne naar binnen werkt. Ook houdt de tv en computer de kinderen op één plaats waardoor ze weinig beweging krijgen.
Sociodemografische factoren
Bij sociodemografische factoren kun je denken aan de etniciteit en sociaal economische status [SES] van een kind. De SES geeft aan in welke situatie een gezin verkeert, denkende aan inkomen, opleidingsniveau, koopkracht of grootte van het gezin.
Ernstig overgewicht komt vaak voor bij kinderen uit gezinnen die het niet breed hebben en dus een lage SES hebben (Rijksoverheid, 2009). In rijkere milieus is vaker een hoger bewustzijn en kennis van een gezonde leefstijl aanwezig. Ook wordt slankheid mogelijk eerder als nastrevenswaardig gezien en zijn de mensen in deze milieus vaak eerder gestimuleerd om een gezond gewicht te bereiken of te behouden (Dagevos & Dagevos, 2008). Uit diverse onderzoeken is gebleken dat overgewicht vooral een groot probleem is bij Turkse en Marokkaanse kinderen in Nederland (de Vries et al, 2005; Wilde, Middelkoop & Verkerk, 2009). Drieëndertig procent van de turkse jongens en 32% van de Turkse meisjes heeft overgewicht. Bij de Marokkaanse kinderen ligt dit iets lager: 25% van de jongens en 29% van de meisjes heeft overgewicht (JGZ, 2012). De reden voor deze hoge prevalentie kan zijn dat niet-westere gezinnen vergeleken met Nederlandse gezinnen vaker televisie kijken bij het avondeten en vaker ongunstige voedingsgewoonten hebben (L’Hoir et al, 2006). Niet-westerse kinderen slaan vaker het ontbijt over en drinken meer frisdrank dan kinderen met een westerse achtergrond. Ook wordt er naast borstvoeding vaker en eerder begonnen met bijvoeding (Boere-Boonekamp et al, 2008). Volgens een onderzoek in 2005 (Hulsman, Senyurek & Oostenbrink) hebben Turkse ouders een voorkeur voor bovengemiddelde groei van hun kinderen. Om hun kinderen te troosten gebruiken zij vaker voeding. Ook introduceren zij op een jongere leeftijd frisdranken en snacks.
Relatief gezien bevinden allochtonen zich vaak in een lage SES. Vooral bij niet-westerse allochtonen van de eerste generatie is er een hoge prevalentie van overgewicht. Bij tweede generatie allochtonen die de Nederlandse taal goed beheersen en veel autochtone contacten hebben, hebben dezelfde kans op overgewicht als autochtonen. Integratie lijkt dus gunstig voor het tegengaan van overgewicht (Rijksoverheid, 2009; Dagevos & Dagevos, 2008).
Perinatale- en biologische factoren
Kinderen met een laag geboortegewicht in combinatie met een snelle inhaalgroei, hebben later een verhoogde kans op overgewicht (Morrison, Duffield, Muhlhausler, Gentili & McMillen, 2010).Ook als de moeder van het kind zwangerschapsdiabetes heeft gehad), heeft het kind meer kans om later te zwaar te worden (Kist-van Holthe et al, 2011; Lawlor et al, 2010). Zo zijn er nog een aantal andere biologische factoren die ervoor kunnen zorgen dat een kind later te zwaar zal zijn, zoals een snelle gewichtstoename bij baby’s, vroege puberteit en depressiviteit van het kind.
Genetische factoren
Overgewicht kan veelvoorkomend zijn in een familie. Uit recent onderzoek is gebleken dat er meerdere genetische varianten van erfelijk materiaal (DNA) zijn met een voorspellende waarde voor obesitas (Frayling et al, 2007). Volgens een ander onderzoek uit hetzelfde jaar (van den Berg, Dolle & Boer, 2007) kunnen deze genvarianten mogelijk 10% van de overgewichtgevallen en 20% van de obesitasgevallen verklaren. Toch kan de recente groei van overgewicht wereldwijd niet verklaard worden door alleen genetisch materiaal, omdat het DNA van de mens de afgelopen tienduizenden jaren vrijwel identiek is gebleven (Medisch Wetenschappelijke Raad van het Kwaliteitsinstituut voor de Gezondheidszorg CBO, 2008). Andere factoren zullen dus ook een grote rol spelen in de plotselinge groei van overgewicht.
Berg, S.W. van den, Dolle, M.E.T. & Boer, J.M.A. (2007) Genetic contribution to obesity: a literature review. http://www.rivm.nl/bibliotheek/rapporten/350020005.pdf
Boere-Boonekamp MM, L’Hoir MP, Beltman M, Bruil J, Dijkstra N & Engelberts AC. (2008) Overweight and obesity in preschool children (0-4 years): behaviour and views of parents. Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde, 2008; 152(6): pp 324-330.
Dagevos, J. & Dagevos, H. (2008) Minderheden meer gewicht: Over overgewicht bij Turken, Marokkanen, Surinamers en Antillianen en het belang van integratiefactoren. http://www.scp.nl/dsresource?objectid=19846&type=org
Frayling, T.M., Timpson, N.J., Weedon, M.N., Zeggini, E., Freathy, R.M., Lindgren, C.M. et al. (2007) A common variant in the FTO gene is associated with body mass index and predisposes to childhood and adult obesity. Science 2007; 316(5826):889-894.
Hirasing, R.A. & Gouwerok, M. (2007) Kinderen en overgewicht: Een actieplan voor ouders. Rean
Hulsman A.R., Senyurek A. & Oostenbrink R. (2005) Verschillen in voedingsgewoonten in het eerste levensjaar tussen Turkse en Nederlandse zuigelingen. Tijdschrift Kindergeneeskunde, 73: pp 201-205.
Jeugdgezondheidszorg (2012) Nieuwe richtlijn gaat overgewicht bij kinderen te lijf. http://jgz.captise.nl/HomeJeugdgezondheidszorg/tabid/54/Articleid/414/view/Details/mid/1222/Default.aspx
Kist-van Holthe, J., Renders, C., L’Hoir, M., Kuijpers, T., Veer, M. van de, Beltman, M. et al (2011) Richtlijn Overgewicht JGZ.
http://www.voedingnederland.nl/fileadmin/files/documenten/handouts_2011/11.kist.pdf
Lawlor, D.A., Fraser, A., Lindsay, R.S., Ness, A., Dabelea, D., Catalano, P. et al (2010) Association of existing diabetes, gestational diabetes and glycosuria in pregnancy with macrosomia and offspring body mass index, waist and fat mass in later childhood: findings from a prospective pregnancy cohort. Diabetologia, 53(1): pp 89-97. doi: 10.1007/s00125-009-1560-z
L’Hoir M.P., Boere-Boonekamp M.M., Beltman M., Bruil J., Dijkstra N. & Engelberts A.C. (2006) Preventie van overgewicht bij nietwesterde zuigelingen. Tijdschrift JGZ, 38: pp 89-92.
Medisch Wetenschappelijke Raad van het Kwaliteitsinstituut voor de Gezondheidszorg CBO (2008) Richtlijn Diagnostiek en behandeling van obesitas bij volwassenen en kinderen. http://www.cbo.nl/Downloads/307/rl_obesitas_08.pdf
Morrison, J.L., Duffield, J.A., Muhlhausler, B.S., Gentili, S. & McMillen, I.C. (2010) Fetal growth restriction, catch-up growth and the early origins of insulin resistance and visceral obesity. Pediatric Nephrology, 25(4): pp 669-677
Renders, C.M., Seidell, J.C., Mechelen, W. van & Hirasing, R.A. (2004) Overgewicht en obesitas bij kinderen en adolescenten en preventieve maatregelen. Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde, 148 (42): pp 2066-2068.
Rijksoverheid (2009) Uit balans: de last van overgewicht. Nota overgewicht. http://www.rijksbegroting.nl/algemeen/gerefereerd/1/2/9/kst129160.html
Vries, S.I. de, Bakker, I., Overbeek, K van., Boer, N.D. & Hopman-Rock, M. (2005) Kinderen in prioriteitswijken: lichamelijke (in)activiteit en overgewicht. TNO. http://www.tno.nl/downloads/PZSCKinderenInStadswijkenRapport.pdf
Wilde, J.A. Dommelen, P. van, Middelkoop, B.J. & Verkerk, P.H. (2009) Trends in overweight and obesity prevalence in Dutch, Turkish, Moroccan and Surinamese South Asian children in the Netherlands. Arch Dis Child, 94(10):pp 795-800
